Ενώ αναφέρθηκαν περισσότερες ανεπιθύμητες ενέργειες (ΑΕ) μεταξύ εκείνων που έλαβαν το εμβόλιο για τον COVID-19 κατά τη διάρκεια κλινικών μελετών έναντι του εικονικού φαρμάκου, ο αριθμός των ανεπιθύμητων ενεργειών που αναφέρθηκαν στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου ήταν δυσανάλογα υψηλός, σύμφωνα με μια συστηματική ανασκόπηση και μετανάλυση.
Παρά το γεγονός ότι δεν έλαβαν ενεργό εμβόλιο, περίπου το ένα τρίτο των ληπτών εικονικού φαρμάκου (placebo) ανέφεραν τουλάχιστον μία συστηματική ΑΕ μετά από αμφότερες τις δόσεις,.
Στην πραγματικότητα, οι λεγόμενες «αντιδράσεις nocebo» σε αυτούς που έλαβαν εμβόλιο πιθανότατα αντιπροσώπευαν το 76% των αναφερόμενων συστηματικών ΑΕ μετά την πρώτη δόση του εμβολίου και το 52% των ΑΕ μετά τη δεύτερη δόση εμβολίου.
Αυτές οι αντιδράσεις πιστεύεται ότι προκαλούνται από εσφαλμένη απόδοση στο εμβόλιο των συνηθισμένων συμπτωμάτων του άγχους και των προσδοκιών των ΑΕ.
Η ομάδα του Haas εξέτασε δεδομένα από 12 κλινικές μελέτες, με συνολικά 22.578 λήπτες εικονικού φαρμάκου και 22.802 λήπτες εμβολίων. Τα εμβόλια που περιλαμβάνονται ήταν από τα Moderna, Pfizer, Novavax, Sanofi Pasteur, AstraZeneca, Clover και Johnson & Johnson. Έξι από τις 12 μελέτες βασίστηκαν τουλάχιστον εν μέρει στις ΗΠΑ, με τέσσερις να πραγματοποιούνται μόνο στις Η.Π.Α. Δύο πραγματοποιήθηκαν στην Αυστραλία και τη Νότια Αφρική.
Στις ομάδες εικονικού φαρμάκου, το 35,2% (95% CI 26,7%-43,7%) των ληπτών ανέφερε τουλάχιστον μια συστηματική ΑΕ μετά την πρώτη δόση, ενώ το 31,8% (95% CI 28,7%-35,0%) ανέφερε μετά τη δεύτερη δόση.
Αντίθετα, το 46,3% (95% CI 38,2%-54,3%) και το 66,7% (95% CI 53,2%-80,3%) των ληπτών του εμβολίου ανέφεραν συστηματικές AE μετά την πρώτη και τη δεύτερη δόση, αντίστοιχα.
Η ομάδα του Haas υπέθεσε ότι η δεύτερη δόση του εμβολίου παρήγαγε μια πιο ισχυρή ανοσολογική απόκριση και ένα αντίστοιχα πιο ισχυρό σύνολο ΑΕ και ότι οι συμμετέχοντες, αφού εμφάνισαν περισσότερες ΑΕ μετά την πρώτη δόση από τους συμμετέχοντες στις ομάδες ελέγχου, είχαν υψηλότερες προσδοκίες για ΑΕ μετά τη δεύτερη δόση σε σύγκριση με τους συμμετέχοντες που πήραν εικονικό φάρμακο.
Τα πιο συχνά αναφερόμενα συστηματικά ΑΕ στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου ήταν πονοκέφαλος (19% μετά την πρώτη δόση, 16% μετά τη δεύτερη δόση) και κόπωση (17% μετά την πρώτη δόση, 15% μετά τη δεύτερη δόση). Συγκεκριμένα, ο πονοκέφαλος, η κόπωση, η κακουχία και ο πόνος στις αρθρώσεις ήταν κοινά και στις δύο ομάδες και μπορεί να είχαν ιδιαίτερα σχετιστεί με το nocebo.
Η ομάδα του Haas πραγματοποίησε επίσης μια διερευνητική ανάλυση σε δύο από τις μεγαλύτερες μελέτες σχετικά με τη σοβαρότητα των AE, υποστηρίζοντας ότι εκτός από την παρουσία ή την απουσία AEs, η σοβαρότητα των AEs θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως πρόσθετος δείκτης για την ποσοτικοποίηση της επιρροής των αποκρίσεων nocebo.
Ενώ η αναλογία των βαθμών σοβαρότητας ήταν παρόμοια για τους συμμετέχοντες στο εμβόλιο και το εικονικό φάρμακο μετά την πρώτη δόση, υπήρχαν αναλογικά πιο μέτρια και σοβαρά ΑΕ στις ομάδες εμβολίου μετά τη δεύτερη δόση.
Οι περιορισμοί στα δεδομένα, περιλαμβάνουν τον μικρό αριθμό μελετών, καθώς και την υψηλή ετερογένεια από την έλλειψη τυποποιημένων δεδομένων: από διαφορετικές μεθόδους αξιολόγησης AE σε διαφορετικά εμβόλια που δοκιμάστηκαν έως διαφορετικές πιθανότητες λήψης εμβολίου ή εικονικού φαρμάκου.
Μετά απ’ αυτά τα δεδομένα, θα πρέπει να γίνει μια αναθεωρημένη διατύπωση στο κοινό, τόσο από τους κατασκευαστές εμβολίων όσο και από τα μέσα ενημέρωσης, για τις αντιδράσεις nocebo. Τέτοιες ειλικρινείς πληροφορίες ενισχύουν την πλήρη αποκάλυψη και είναι απίθανο να προκαλέσουν βλάβη και θα μπορούσαν να βοηθήσουν στη μείωση του δισταγμού όσον αφορά τα εμβόλια.
Τι είναι το φαινόμενο nocebo και τι το placebo;
Ένα φαινόμενο nocebo λέγεται ότι συμβαίνει όταν οι αρνητικές προσδοκίες του ασθενούς σχετικά με μια θεραπεία προκαλούν τη θεραπεία να έχει πιο αρνητικό αποτέλεσμα από ό,τι θα είχε διαφορετικά. Για παράδειγμα, όταν ένας ασθενής αναμένει μια παρενέργεια ενός φαρμάκου, μπορεί να υποστεί αυτό το αποτέλεσμα ακόμα κι αν το «φάρμακο» είναι στην πραγματικότητα μια αδρανής ουσία. Η συμπληρωματική ιδέα, το φαινόμενο εικονικού φαρμάκου (φαινόμενο placebo), λέγεται ότι εμφανίζεται όταν οι θετικές προσδοκίες βελτιώνουν ένα αποτέλεσμα. Και οι δύο επιδράσεις του εικονικού φαρμάκου και του nocebo είναι πιθανώς ψυχογενείς, αλλά μπορούν να προκαλέσουν μετρήσιμες αλλαγές στο σώμα. Ένα άρθρο που εξέτασε 31 μελέτες για τα αποτελέσματα του nocebo ανέφερε ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων που θα μπορούσαν να εκδηλωθούν ως επιδράσεις του nocebo, όπως ναυτία, πόνοι στο στομάχι, κνησμός, φούσκωμα, κατάθλιψη, προβλήματα ύπνου, απώλεια όρεξης, σεξουαλική δυσλειτουργία και σοβαρή υπόταση.
Βιβλιογραφία
Haas JW, Bender FL, Ballou S, et al. Frequency of Adverse Events in the Placebo Arms of COVID-19 Vaccine Trials: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Netw Open. 2022;5(1):e2143955.
